De gevelsteen is jaren lang bewaard door het museum “De Museumfabriek” te Enschede als erfgoed van de Oudheidkamer van Twente, nr. OHK 0094. In 2024 is de gevelsteen geplaatst in de hal van “De Stadshagen” als herinnering aan de vroegere synagoge, die ooit op de plek van Noordwal 46 stond.

De gemeente “Hof van Twente” beheert de gevelsteen.

Plaatsing is financieel ondersteund door de Stichting  Twickel.

Hierna kunt eerst kennisnemen van de toespraak op 24 april en daarna volgt een uiteenzetting over het ontstaan en de sloop van de synagoge, opgesteld door leden van het Streekarchief.

Toespraak bij de onthulling van de gevelsteen op 24 april 2024.

Hartelijk welkom hier in de Stadshagen.

Het zal in 2017 geweest zijn dat ik de leden van de Raad van Kerken voorgesteld heb het plaatsen van Stolpersteine in Delden te realiseren. De Raad van Kerken, dames en heren is een stichting met leden uit de RK Kerk, uit de Prot. Kerk en het Apostolisch Genootschap hier in Delden. Zij activeren oecumenische activiteiten in brede zin.

In 2019 lukte het de Stolpersteine te laten plaatsen. Sindsdien kan iedereen zien waar in Delden joodse slachtoffers van de oorlog hebben gewoond. De heer Eddy Veldman  onderhoudt de stenen. Op verzoek van de scholen vertellen  Dick Loohuis en ik over de betekenis van de Stolpersteine en het monument Vertrek bij het station. Begin april hebben we weer 30 kinderen hierover verteld.

Zoektocht

Door deze activiteit kwamen we er ook achter dat er ergens nog een gevelsteen met een hele mooie tekst moest zijn. In het boek van Peter Kooij, uitgegeven door de  stichting Bedehuizen Overijssel en Flevoland, stond een foto met toelichting. Dit boek dames en heren, is opnieuw uitgegeven. Op het einde van deze bijeenkomst zullen we daar nog aandacht aan besteden.

Na een ingewikkelde speurtocht bleek de steen als erfgoed van de Oudheidkamer Twente in de Museumfabriek te Enschede te liggen. Hij was geregistreerd als nummer OHK 094 , maar hij was niet te vinden. Samen met de museumbeheerder, de heer Plokker heb ik in de kelder van de museumfabriek gezocht, krom lopend om je niet te stoten aan de verwarmingsbuizen, die daar aan het plafond  hingen. De heer Plokker vertelde mij dat ze de kelder ooit gingen opruimen en dat hij mij dan zou bellen wanneer de steen gevonden zou zijn. En omdat een museumbeheerder met vele zaken krijgt te maken heb ik de heer Plokker elk half jaar een mailtje gestuurd met de vraag of er al vorderingen waren. Ongeveer een jaar geleden kreeg ik bericht dat we de steen konden komen bekijken. Het contact met de heer Plokker verliep voorspoedig, totdat een bestuurslid van de Oudheidkamer daar een stok voor stak. Pas nadat een bijeenkomst in september vorig jaar in het gemeentehuis met de burgemeester was georganiseerd was de Oudheidkamer op hun voorwaarden bereid de steen beschikbaar te stellen.

Het bestuur van Wonen Delden vond het prima als we de steen hier in de hal aan de muur zouden bevestigen. Dit is een hele mooie plek naast de bibliotheek, waar altijd wel mensen  naar toe gaan.

Andre Jekel, gepensioneerd  architect van architecten bureau IAA, die de Stadshagen hebben gebouwd, zorgde mede voor het ontwerp en de sterkte berekeningen.

Sjoerd Kuipers, gepensioneerd technisch docent met oog voor detail en beeld zorgde voor de technische tekeningen. Die samenwerking liep voortreffelijk en aldus goed voorbereid wilde aannemer Henk de Jong van bouwbedrijf De Jong  de steen in de hal hier wel bevestigen. 

Bovendien waren we blij dat de rentmeester van Twickel, de heer Mooiweer financiële ondersteuning toezegde.

Tot slot: Het kopje koffie met wat lekkers is u aangeboden door Wonen Delden. Een mooi gebaar.

De steen

Persoonlijk ben ik van mening dat deze steen in Delden hoort als een zichtbaar teken, dat in Delden ooit een synagoge gestaan heeft. En velen deelden die mening als dit onderwerp ter sprake kwam.

Het heeft me gesterkt in deze activiteit dat zoveel mensen daar zo positief over waren. Dat betreft ook de bewoners van de Stadshagen, die we allemaal vooraf hebben geïnformeerd.

Voor zo ver u de tekst op de steen nog nooit hebt gezien lees ik u die nu even voor omdat hij op de steen enigszins verweerd is.

                 Wie ooit dit huis betrêe

                 hier rigte zijne bêe

                 naar luid van ‘t bijbelwoord

                 hij wordt gewis verhoord.

En dan in het Hebreeuws toegevoegd:

Want mijn huis zal een bedehuis heten voor alle volken.

Eigenlijk een hele mooie tekst.

Dat de steen hier in de Stadshagen is geplaatst is ook bijzonder. De Synagoge stond hier vlakbij, Noordwal  44/46. Op een van de huizen, die daar nu staan,  hangt een bord met daarop het woord sjaloom.

Sjalom is een Hebreeuws woord dat vrede, harmonie, heelheid, volledigheid, welvaart, welzijn en rust betekent. Het woord kan zowel vrede aanduiden tussen twee grootheden, maar het kan ook de innerlijke vrede en de mentale balans van een individu aanduiden.

Wat zijn we daar tegenwoordig ver van verwijderd.

Als gedenkteken aan vroeger dat hier ooit een joodse gemeenschap in Delden was, hoop ik dat velen die hier langs komen de vernietiging van onze vroegere joodse inwoners zullen herinneren. Iets dat nooit had mogen gebeuren, toen niet , maar ook nu niet. En dan denk ik aan de huidige strijd tussen de Palestijnen en Joden in het Midden -Oosten.

Op de website: www:stolpersteine-delden.nl staat een tekst, samengesteld door de leden van het Streekarchief, waar u meer kunt lezen over de het tot stand komen van de synagoge en over de sloop van dit gebedshuis.

Via de QR code op de glazen plaat komt u daar terecht.

Tot slot. Voor deze bijeenkomst hebben we ook de joodse gemeente te Enschede en het Nederlands Israëlitisch kerkgenootschap te Amsterdam uitgenodigd. Zij vonden dit een heel mooi initiatief, maar konden helaas niet aanwezig zijn omdat het vandaag tweede paasdag voor de joden is. Erg jammer, maar daarvan waren wij ons niet bewust.

Na een korte toespraak heeft de burgemeester, mevrouw Nauta, de steen onthuld.

Daarna is het nieuwe boek van Peter Kooij : “In een betere staat en een beter lokaal – Een geschiedenis van Joods Delden” , uitgave nr. 54 van de Stichting Bedehuizen Overijssel en Flevoland gepresenteerd.

Ype de Jong, secretaris Raad van Kerken

Onderstaande tekst is opgesteld door de leden van het Streekarchief te Delden.